Yılan zehrinin yapısı ve etkili yönü nasıldır?
Zehirli yılanların ağızlarında, avın ıslatılmasına ve kaygan hale gelmesine yarayan adi tükürük bezlerinden başka, esas görevi zehirli bir sıvı salımı olan bezlerde mevcuttur. Bu bezler de aslında tükürük bezlerinin değişik bir şeklidir. Tükürük bezlerinden farkı, saldıkları sıvıda toksik unsurların bulunmasıdır. Yılan zehri avını öldürmekten başka, içerdiği fermentler nedeni ile sindirime de yardımcı olur.
Genel olarak yılan zehri; sarımsı veya beyazımsı (yahut renksiz) bir sıvı olup, az çok yapışkandır. Sudan biraz daha ağırdır. Açık havada kalırsa yapısı bozulur. Kurutulursa, karanlık ve serin yerde saklamak kaydıyla, uzun yıllar etkinliğini korur. Kuru zehir saf suda ve tuzlu suda tekrar eritebilir (%1’lik NaCl yeterlidir). Zehir, yılandan cam kaba bir nevi sağma ile alınır. Bunun için en ideal yöntem, ağız kısmına bir zar yahut parafilm gerilmiş bir petri yahut beherin ısırtılmasıdır.
Yılan zehri kimyasal bakımdan proteinik bileşikler ve çeşitli fermentler içerir. Fizyolojik etkileri bakımından 2 gruba ayrılırlar:
1. Neurotoksinler: Bunlar iskelet kaslarına giden sinir uçlarında bozukluklar meydana getirir. Bu bozukluklar bilhassa beyindeki solunum merkezi ile soluk alıp vermede rol oynayan kaslarda (bilhassa diyaframda) bariz olarak görülür. Etkisi fazla olduğu taktirde solunum tamamen durur.
2. Hemolitik (Histolitik) Toksinler: Bunlar dolaşım sisteminde bozukluklar meydana getirir. Eritrositleri tahrip eder. Kan damarlarının içini döşeyen endothelial hücreleri tahrip edip kanın dışarı sızmasına sebep olurlar. Ayrıca kanın pıhtılaşmasına engel olurlar (antikoagülant etki).
Zehir vücut içinde 2 yoldan yayılır. Bunlar kan dolaşımı ve lenf yolu (dokular arası sıvı)’dur.
Zehir dişinin kan damarına isabet etmesi, zehrin çabuk yayılmasına neden olur, etkisi çok kuvvetli ise birkaç dakikada ölümle sonuçlanabilir.
Lenf yolu ile yayılma yavaştır. Bu nedenle, ısırılan kimse hareket etmemeye çalışmalıdır. Zira hareket zehrin yayılmasını hızlandırır. Lenf yolu ile yayılma önlenemezse, zehir neticede kana karışır ve böylece tehlike artar.
Yılan zehrinin toksik etkisi, zehrin miktarına ve ısırılan kişinin zehre karşı duyarlılığına, yılanın yaşına, fizyolojik durumuna bağlıdır. En önemlisi zehrin şiddeti, yani toksisitesi’dir ve yılan türüne göre farklılık gösterir. İnsan için Öldürücü (Lethal) Doz;
Vipera xanthina palestinae (İsrail’de) için 200 mg kuru toz zehirdir.
Vipera russeli (Hindistan’da) için ise 42 mg kuru toz zehirdir.
Zehirli yılan yumurtadan çıktığı andan itibaren zehirlidir. Ancak ergin kadar iyi bol zehir enjekte edemez. Yeni deri değiştirmiş, kış uykusundan yeni çıkmış fertlerde zehir etkisi daha fazladır.
Kaynak:
Budak, A. & Göçmen, B. (2005). Herpetoloji. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, No. 194, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir, 226 s. (ISBN 975-483-658-2) [Türkçe Kitap]. [2nci baskı, 2008].
